Korporacjonizm, monarchizm, faszyzm. Trzy oblicza hiszpańskiej prawicy w okresie II Republiki
Korporacjonizm, monarchizm, faszyzm – zobacz też: Mesjanizm, faszyzm, monarchia i buddyzm
Alfons XIII Burbon (domena publiczna) 14 kwietnia 1931 roku w wyniku przegranych przez monarchistów wyborów samorządowych, król hiszpański Alfons XIII Burbon został zmuszony do złożenia władzy i wyjazdu z kraju. Państwo weszło tym samym w pięcioletni okres II Republiki.
Środowiska prawicowe podzieliły się w ocenie nowego ustroju. Angel Herrera, ówczesny redaktor naczelny największego hiszpańskiego dziennika katolickiego, 15 kwietnia 1931 roku stwierdził na łamach swojej gazety:
Republika jest formą rządu, ustanowioną w Hiszpanii a w związku z tym naszym obowiązkiem jest ją szanować. Lojalnie uznajemy pierwszy rząd Republiki, ponieważ (…) wymaga tego jedność Ojczyzny, pokój i porządek.
Niespełna dwa tygodnie później powołał partię Accion Nacional. Jej hasłami były: Religia, Rodzina, Porządek, Praca i Własność.
Jednak nie wszystkie hiszpańskie środowiska katolickie zgodziły się z linią programową Herrery – od grudnia 1931 roku zaczęło ukazywać się pismo monarchistyczne „Accion Espanola”, które krytykowało pomysł zaakceptowania przez katolików nowego ustroju, uznając to za nierealne
Elemenatrny brak wewnętrznej zgodności już w czerwcu 1931 roku obnażył słabość prawicy. W wyborach do parlamentu (Kortezów konstytucyjnych), który miał uchwalić dla kraju nową konstytucję, poniosła ona sromotną klęskę. Na ogólną liczbę 407 miejsc, Accion Nacional i inne mniejsze partie tego nurtu zdobyły zaledwie 51 mandatów.
Klęska ta oraz będące jej następstwem dwuletnie rządy (1931-1933) lewicowo-republikańskiej koalicji partii socjalistycznej PSOE i republikańskiej Accion Republicana, doprowadziły do głębokich zmian na hiszpańskiej prawicy. W następnych wyborach parlamentarnych, w listopadzie 1933 roku oraz w lutym 1936 roku, o głosy walczyły już zupełnie inne, odwołujące się do religii i tradycji, siły polityczne. Były nimi m.in.:
- Cofederacion Espanola de Derechas Automatas (CEDA) – lansująca korporacjonizm w życiu społecznym i ekonomicznym
- Renovacion Espanola (RE) – opowiadająca się za restauracją obalonej w 1931 roku dynastii Burbonów
- Comunion Tradicionalista Carlista (CTC) – popierająca pretensje do tronu hiszpańskiego „karlistowskiej” linii Burbonów (wywodzących się od Karola tzw. Don Carlosa, brata króla Ferdynanda VII, niedopuszczonego do władzy w 1833 roku)
- Falange Espanola (FE) – o profilu zbliżonym do faszystowskiego
Każda z tych partii zasługuje na oddzielne omówienie jej programu oraz przybliżenie sylwetek przywódców politycznych stojących na jej czele.
Cofederacion Espanola de Derechas Automatas (CEDA)
4 marca 1933 roku 47 hiszpańskich prawicowych ugrupowań politycznych, wśród których najważniejszymi były wspomniana wyżej Accion Popular oraz Derecha Regional Valenciana (DRV) utworzyły federacyjną strukturę partyjną pod nazwą Cofederacion Espanola de Derechas Automatas. Na jej czele stanął ówczesny przywódca Accion Popular, 35-letni Jose Maria Gil-Robles, jako przewodniczący naczelnej struktury kierowniczej – Rady Narodowej. Jego zastępcami byli Luis Lucia Lucia i Dimas de Madariaga, a stanowisko sekretarza generalnego Rady objął Federico Salmon. Opublikowany na łamach „El Debate” program partii opierał się na trzech filarach:
- zniesieniu skierowanych przeciwko Kościołowi rozwiązań prawnych, wprowadzonych w okresie rządów lewicowej koalicji w latach 1931-1933 (m.in. kasaty zakonu jezuitów, pozbawienia pozostałych zakonów prawa do prowadzenia działalności edukacyjnej oraz sekularyzacji cmentarzy).
- edukacji opartej na religii chrześcijańskiej
- opiece sprawowanej nad rodziną przez państwo
CEDA proponowała także uznanie osobowości prawnej Kościoła i jego prawa do posiadania dóbr majątkowych (w tym kontekście także zwrot majątków skonfiskowanych zgromadzeniom zakonnym w okresie rządów lewicy) oraz dostosowania się przez państwo do norm wskazywanych przez hierarchię kościelną (zniesienia małżeństw cywilnych oraz prawa do rozwodów). Oprócz tego postulowano sprzeciw wobec koedukacji i obronę autonomii uniwersytetów. W sferze społeczno-ekonomicznej CEDA propagowała korporacjonizm (ideę zakładającą konieczność porozumienia wszystkich pracujących w danym zawodzie w ramach jednego stowarzyszenia – korporacji), wyższą płacę minimalną dla ojców rodziny oraz ubezpieczeń społecznych.
Jose Maria Gil-Robles, lider CEDA (fot. ze zbiorów NAC, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 1-E-6443) Partia Gila-Roblesa była największym ugrupowaniem prawicowym w dziejach Hiszpanii. Udało jej się pozyskać liczbę 750 tysięcy członków. Po wyborach parlamentarnych w 1933 roku zdobyła największą ilość miejsc (115) w 473 osobowym parlamencie.
Razem z partią centrowych republikanów Alejandro Lerroux – którzy mieli w parlamencie niewiele mniej, bo 104 mandaty – rządziła Hiszpanią w latach 1933-1935. Koalicjanci oparli swoje rządy na zasadzie umiaru i kompromisu, w wyniku czego nie został wprowadzony w życie, radykalny w kwestiach światopoglądowych, program CEDA.
Na skutek konfliktu z ówczesnym prezydentem, Niceto Alcala-Zamorą, oraz kompromitacji partii centrowych republikanów w wyniku tzw. afery Estraperlo (sprawa dotyczyła korupcji w rządzie), na początku 1936 roku doszło do rozwiązania parlamentu przez głowę państwa. Przeprowadzono nowe wybory, które wyniosły do władzy lewicową koalicję – Front Ludowy.
W okresie rządów Frontu Ludowego Gil-Robles był jednym z głównych, obok monarchisty Jose Calvo Sotelo, przywódców opozycji prawicowej w parlamencie hiszpańskim.
Polecamy e-book Michała Przeperskiego „Gorące lata trzydzieste. Wydarzenia, które wstrząsnęły Rzeczpospolitą”:
Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!
Przez cały okres Republiki, aż do w wybuchu wojny domowej, jego stanowisko wobec ówczesnego ustroju było niejasne. CEDA nie ogłosiła się partią republikańską, jej przywódca opowiadał się za korporacjonizmem także w kwestiach ustrojowych, a nie tylko społeczno-ekonomicznych (tzw. demokracja organiczna, bardzo niejasna i pogmatwana koncepcja systemu politycznego). Jednocześnie postulował wychowanie społeczeństwa do wprowadzenia tego ustroju na drodze prawnej, a nie narzucenie go siłą.
CEDA w odróżnieniu od partii Falanga Espanola (hiszp. Falanga Hiszpańska) z jednej strony, a partii socjalistycznej i organizacji anarchistycznych z drugiej, nie stworzyła swoich paramilitarnych bojówek, które zabijały działaczy politycznych o odmiennym niż ona światopoglądzie. Nie zdecydowała się także na obalenie ustroju demokratycznego i wprowadzenie swojej dyktatury po stłumieniu lewicowego powstania przeciwko swoim rządom w październiku 1934 roku.
Renovacion Espanola (RE)
Jose Calvo Sotelo, jeden z liderów RE (fot. ze zbiorów NAC, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 1-E-6538) Była to partia znajdująca się znacznie bardziej na prawo od CEDA. Powstała w styczniu 1933 roku. Na jej czele stali Antonio Goicechea i Jose Calvo Sotelo. Postulowała przywrócenie monarchii i restaurację obalonych w 1931 roku Burbonów. Bezpośrednio wybierany parlament, Kortezy, miała zastąpić izba korporacyjna, podobna do istniejących wówczas w Portugalii, Włoszech i Austrii. Problemy społeczno-ekonomiczne chciano rozwiązywać na drodze regulacji państwowych oraz interwencji w gospodarkę. Państwo powinno prowadzić politykę nacjonalistyczną, dbać o rozwój sił zbrojnych i nadać rządowi charakter katolicki.
W wyborach parlamentarnych w 1933 roku Renovacion Espanola zdobyła zaledwie 14 mandatów i nie weszła do nowej centro-prawicowej koalicji rządzącej. W następnych wyborach, w 1936 roku, osiągnęła jeszcze słabszy wynik i utraciła 4 posłów.
Zabójstwo Calvo Sotelo w nocy z 12 na 13 lipca 1936 roku przez lewicową bojówkę (równocześnie podjęto też nieudane próby zamachu na Jose Marię Gil-Roblesa i Antonio Goicecheę) doprowadziło do ostatecznego zaniechania sporów politycznych przez wszystkie odłamy hiszpańskiej prawicy. Sytuacja zmotywowała je do poparcia przewrotu wojskowego. Politycy prawicowi od jakiegoś czasu pozostawali w kontakcie ze spiskowcami. Toczono tylko długie i żmudne negocjacje na temat ostatecznej wizji państwa po obaleniu lewicowego rządu Frontu Ludowego. Aż do momentu zabójstwa Calvo Sotelo nie zostały one zakończone.
Comunion Tradicionalista Carlista (CTC)
Ruch karlistowski jest zjawiskiem specyficznym, istniejącym tylko w Hiszpanii. Jak już wspomniano wcześniej, mianem „karlistów” określa się w Hiszpanii zwolenników linii dynastii Burbonów, wywodzących się od Karola, brata króla Ferdynanda VII. Z powodu roszczeń Don Carlosa i jego potomków do hiszpańskiego tronu, w XIX wieku doszło w kraju do wybuchu trzech wojen domowych (1833-1839, 1846-1849, 1873-1876). Pomimo iż w wszystkie zakończyły się klęską karlistów, nie zniknęli oni z życia politycznego Hiszpanii.
W okresie II Republiki ich dziedzictwo reprezentowała partia Comunion Tradicionalista Carlista (hiszp. Tradycjonalistyczna Wspólnota Karlistowska), powołana w grudniu 1931 roku. Jej przywódcą był Manuel Fal Conde. Poza restauracją monarchii postulowała współpracę między państwem a Kościołem:
Kościół i państwo powinny utrzymywać doskonałe relacje, dostosowane do antury obu władz oraz do mentalności historycznej i współczesnej Hiszpanii: jedność moralną i separację ekonomiczną.
Manuel Fal Conde, lider CTC (fot ze zbiorów NAC, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 1-E-6427) Karliści opowiadali się za monarchią tradycyjną, opartą na „organicznej” reprezentacji narodu skupionej w Kortezach. Podobnie jak członkowie RE, otwarcie kwestionowali ustrój II Republiki. Ich wizja nacjonalizmu była jednak inna – proponowali nadanie poszczególnym regionom Hiszpanii szerokiej autonomii, zgodnie z zasadą Naród jest suwerenny, region-autonomiczny. Różnica zdań w tej sprawie z partią Calvo Sotelo, której wizja państwa była bardziej centralistyczna, powodowała (obok kwestii dynastycznej) że aż do wybuchu wojny domowej nie potrafili stworzyć z nią jednolitego bloku politycznego. W wyborcach parlamentarnych w 1931 roku karliści zdobyli 4 mandaty. Dwa lata później wprowadzili do Kortezów 20 przedstawicieli, ale w 1936 roku ich liczba spadła do 9.
Dziękujemy, że z nami jesteś! Chcesz, aby Histmag rozwijał się, wyglądał lepiej i dostarczał więcej ciekawych treści? Możesz nam w tym pomóc! Kliknij tu i dowiedz się, jak to zrobić!
Falange Espanola (FE)
W październiku 1933 roku utworzono partię o nazwie Falange Espanola (hiszp. Falanga Hiszpańska), na której czele stanął Jose Antonio Primo de Rivera, syn hiszpańskiego dyktatora w latach 1923-1930, generała Miguela Primo de Rivery. W 1934roku FE połączyła się z Juntą Ofensywy Narodowo-Syndykalistycznej (JONS).
Założyciele Falangi. Pierwszy od prawej Jose Antonio Primo de Rivera (fot. ze zbiorów NAC, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 1-E-6662) W listopadzie tego roku ogłoszono Manifest Falangi, który w 27 punktach zawierał jej program polityczny. Był on korporacjonistyczny w sensie ekonomicznym, podobnie jak programy innych hiszpańskich partii prawicowych tego okresu. Wzywano w nim do nacjonalizacji banków, wyrażano przywiązanie do katolicyzmu, ale jednocześnie proponowano rozdział Kościoła od państwa w duchu przyjaźni. Deklarowano wrogi stosunek do demokracji. Podobnie jak CEDA, Falanga nie postulowała jednak restauracji monarchii.
Jej ideałem było państwo autorytarne. Od 1934 roku posiadała swoje paramilitarne bojówki, które na ulicach hiszpańskich miast ścierały się zbrojnie ze swoimi socjalistycznymi odpowiednikami. Silne przywiązanie do religii odróżniało FE od faszyzmu Mussoliniego, chociaż posługiwała się jego symboliką. Jeszcze mniej wspólnego miała z niemieckim nazizmem, ponieważ nie głosiła haseł rasistowskich.
W okresie Republiki pozostawała marginesem politycznym: w wyborach w 1933 roku wprowadziła do parlamentu zaledwie jednego deputowanego (Jose Antonia Primo de Riverę), natomiast trzy lata później uzyskała poparcie w liczbie 0,7%, wskutek czego w przededniu wojny domowej nie miała w Kortezach żadnego przedstawiciela.
Dopiero wybuch tej wojny doprowadził do wzrostu poparcia falangistów i ich znaczenia politycznego wskutek – naturalnej w warunkach wojennych – radykalizacji obozu prawicowego. W okres ten weszła jednak pozbawiona przywódcy, Jose Antonio Prmio de Rivery, który ze względu na brak immunitetu parlamentarnego w marcu 1936 roku został aresztowany przez rząd Frontu Ludowego. Mimo iż nie współpracował przy organizacji powstania wojskowego, został rozstrzelany kilka miesięcy później, 20 listopada.
Negacja ustroju
Po przeanalizowaniu programu oraz działalności najważniejszych partii prawicowych okresu II Republiki Hiszpańskiej, widać wyraźnie, że niemal wszystkie z nich otwarcie odrzucały ustrój republikański i demokratyczny. Pamiętać jednak należy, iż poza CEDA stanowiły one grupy o niewielkim znaczeniu politycznym, co pokazywały wyniki kolejnych wyborów parlamentarnych.
CEDA wyróżniała się przestrzeganiem obowiązującego prawa i legalnymi metodami działalności politycznej niemal przez cały ten czas. Swojej praworządności dowiodła zwłaszcza po stłumieniu lewicowego powstania z października 1934 roku, kiedy nie zdecydowała się na wprowadzenie swojej dyktatury, pomimo masowego poparcia społecznego. Miała też szansę stać się „prawicowym filarem” systemu republikańskiego.
Jose María Gil-Robles w czasie pełnienia urzędu ministra wojny Republiki Hiszpańskiej (fot. ze zbiorów NAC, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 1-E-6638) Postępująca radykalizacja hiszpańskiej opinii publicznej w tym okresie sprawiła jednak, że w 1936 roku także CEDA zaczęła odchodzić od legalnych metod działalności politycznej i zwracać się w stronę, spiskujących przeciwko rządowi Frontu Ludowego, wojskowych.
Zobacz też: Front Ludowy w Hiszpanii. Pomiędzy republikanizmem a rewolucjonizmem
Bibliografia:
- Machcewicz Paweł, Miłkowski Tadeusz, Historia Hiszpanii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1998.
- Moa Pio, Mity wojny domowej. Hiszpania 1936-1939, Fronda PL, Warszawa 2007.
- Payne Stanley G., Pierwsza hiszpańska demokracja. Druga Republika (1931-1936), Wydawnictwo Uniwersytety Warszawskiego, Warszawa 2009.
- Skibiński Paweł, Między ołtarzem a tronem. Państwo i Kościół w Hiszpanii w latach 1931-1953, Neriton, Warszawa 2013.
Redakcja: Michał Woś
